Keni vënë re një koleg që rri për orë të tëra duke parë në boshllëk ekranin e kompjuterit? Apo një mik që është larguar papritur nga bisedat grupet në rrjete sociale? Këto nuk janë gjithmonë thjesht shenja stresi. Mjekët paralajmërojnë se mund të jenë sinjale të hershme të një krize të shëndetit mendor.
Në Ditën Botërore të Shëndetit Mendor, ekspertë të fushës kanë ndarë këshilla për të njohur shenjat e rrezikut dhe për të ofruar ndihmën e parë psikologjike – si për veten, ashtu edhe për të tjerët. Tema e këtij viti është “Shëndeti mendor në emergjenca”, duke vënë theksin te nevoja për mbështetje gjatë konflikteve, pandemive dhe fatkeqësive natyrore.
Kur stresi bëhet i rrezikshëm?
Dr. Paramjeet Singh, psikiatër në Spitalin PSRI në Delhi, thotë se stresi bëhet shqetësues kur nuk është më i përkohshëm dhe fillon të ndikojë ndjeshëm në jetën e përditshme. Shenjat paralajmëruese përfshijnë:
- Gjendje e ulët shpirtërore për më shumë se dy javë
- Mungesë gëzimi edhe për aktivitetet e preferuara
- Mendime për vetëdëmtim ose ndjenja të forta humbjeje shprese
- Vështirësi të vazhdueshme në përballimin e detyrave të zakonshme
- Probleme me gjumin, oreksin apo dëshirën seksuale
- Irritim i tepruar që dëmton marrëdhëniet me të tjerët
Nëse këto shfaqen, është koha për të kërkuar ndihmë profesionale.
Shenjat e hershme të një krize mendore
Sipas psikologes Dr. Malini Saba, sinjalet e para shpesh janë të buta, por të dallueshme për ata që vëzhgojnë me kujdes:
- Sjellje: Izolim, mbyllje në vetvete, humbje interesi për aktivitetet që më parë sillnin kënaqësi
- Gjendje emocionale: Trishtim i vazhdueshëm, nervozizëm, ndjesi ankthi
- Probleme me gjumin: Fjetje e tepërt, pagjumësi ose gjumë jo i qetë
- Mendim: Përqendrim i dobët, mendime të ngadalta ose pesimiste
- Mjekët theksojnë se shpesh trupi jep sinjale para mendjes. Dhimbjet e kokës, të stomakut, lodhja apo rrahjet e shpejta të zemrës pa shkak mjekësor mund të jenë shenja ankthi apo depresioni.
Si ndryshojnë simptomat sipas sëmundjes?
Ekspertët sqarojnë se çdo çrregullim mendor ka shenjat e veta karakteristike:
- Ankthi: shqetësim i vazhdueshëm, shmangie, nervozizëm
- Depresioni: tërheqje, ndjesi boshllëku, mungesë gëzimi
- Çrregullimi bipolar: Luhatje ekstreme mes entuziazmit dhe trishtimit të thellë
- Psikoza: Halucinacione, paranojë, shkëputje nga realiteti
- Varësia: Sjellje të fshehta, ndryshim humori, neglizhencë ndaj detyrave
- Stresi post-traumatik (PTSD): Reagime të forta ndaj kujtimeve traumatike, ndjeshmëri e lartë, mbyllje emocionale
- Shenjat digjitale si paralajmërim
Sipas mjekëve, në epokën digjitale, edhe sjellja në rrjete sociale mund të jetë tregues. Fshirja e papritur nga bisedat, postimet pesimiste apo kërkimet për vetëdëmtim janë sinjale që nuk duhen injoruar, sidomos kur përputhen me ndryshime të dukshme në jetën reale.
Çfarë duhet të thuash – dhe çfarë jo
Nëse dikush pranë jush po kalon një moment të vështirë, mënyra si i qaseni bën ndryshimin. Ekspertët këshillojnë:
Të thuash:
- “Kam vënë re që je ndryshe kohët e fundit dhe dua të të ndihmoj.”
- “Si ndihesh vërtet?”
- “Do të doje të flisje me një profesionist? Mund të të ndihmoj të gjejmë dikë.”
Të shmangësh:
- “Mos u mërzit.”
- “Ka të tjerë që e kanë më keq.”
- “Thjesht mendo pozitivisht.”
Ndërsa mbështetja emocionale dhe dëgjimi aktiv janë më të vlefshme se çdo këshillë e shpejtë.
Si të veprosh në raste të rrezikut të menjëhershëm
Nëse dyshoni se dikush është në rrezik, bëni pyetje të drejtpërdrejta, por me dhembshuri:
- “Ke menduar ndonjëherë të dëmtohesh?”
- “Ndihesh i sigurt me mendimet e tua?”
- “A duhet të shqetësohem për ty?”
Nëse personi përmend një plan të qartë për vetëdëmtim, bëhet fjalë për një emergjencë që kërkon ndërhyrje të menjëhershme nga profesionistët.
Si të nxisni kërkimin e ndihmës pa ushtruar presion
Shprehje të buta dhe mbështetëse janë më efektive sesa urdhërat. Shembuj të tillë janë:
- “Do doje të shihnim bashkë opsione për ndihmë profesionale?”
- “Ka disa alternativa – mund të zgjedhësh atë që të duket më e përshtatshme.”
- Qëllimi është të ruhet ndjesia e kontrollit dhe të shmanget ndjenja e turpit apo presionit.
Situata të veçanta që kërkojnë kujdes të shtuar
Ekspertët rendisin edhe disa grupe që mund të përballen me vështirësi të veçanta:
- Adoleshentët: Prindërit duhet të dëgjojnë para se të këshillojnë; mësuesit ndërhyjnë vetëm nëse ka rrezik.
- Në vendin e punës: Bisedat duhet të bëhen privatisht, me empati dhe fleksibilitet.
- Nënat pas lindjes: Ndjenja të forta shkëputjeje nga foshnja apo mendime vetëvrasëse janë sinjale për ndihmë urgjente.
- Të moshuarit: Është thelbësore të bëhet dallimi mes pikëllimit, depresionit dhe demencës, sidomos në rastin e barnave.
- Personat LGBTQ+: Duhet të përdoret gjuhë përfshirëse dhe të sigurohet mbështetje e sigurt dhe afirmuese.
- Varësia dhe tërheqja nga substancat: Shenjat si dridhjet, konfuzioni apo konvulsionet janë raste emergjente mjekësore.
Ndihma fillon nga vëmendja
Mjekët theksojnë se nuk ka nevojë të jesh profesionist për të ndihmuar. Ajo që duhet është të vëzhgosh, të jesh prezent dhe të hapësh një bisedë me mirëkuptim. Një moment kujdesi, një pyetje e thjeshtë, mund të bëjë dallimin mes jetës dhe vdekjes.
Dita Botërore e Shëndetit Mendor shënohet çdo vit më 10 tetor që nga viti 1992, me iniciativë të Federatës Botërore për Shëndetin Mendor dhe mbështetje nga OBSH. Qëllimi është ndërgjegjësimi dhe lufta kundër stigmës ndaj shëndetit mendor. Tema e vitit 2025 – “Shëndeti mendor në emergjenca” – nënvizon rëndësinë e mbështetjes psikologjike në kohë krize.
